Na mnie to nie działa, ale…

Lubimy uważać, że jesteśmy lepsi od innych – że to co zrobiłby “przeciętny Polak” nas nie dotyczy. W tym myśleniu nie przeszkadzają nam ani logiczne argumenty, ani naukowe statystyki. Podświadomie czujemy, że w eksperymencie Milgrama nie razilibyśmy ludzi prądem czy, że zamknięci w więzieniu profesora Zimbardo zachowalibyśmy empatyczne odruchy. To samo tyczy się zdolności poznawczych – przeceniamy naszą pamięć, uwagę, a nawet inteligencję.

To złudzenie ponadprzeciętności (Hoorens, 1993) stało się dla naukowców z Teksasu bazą do stworzenia badań dotyczącego chęci cenzurowania filmów o płaskiej Ziemi na portalu YouTube (Landrum, Olshansky, 2020). Fundamentem eksperymentu było przekonanie, że ludzie będą uznawać pseudonaukowe treści za niebezpieczne nie dla siebie, a dla reszty społeczeństwa. Takie przekonanie o większym wpływie przekazów medialnych na innych niż na siebie samego określane jest jako percepcja trzeciej osoby (third-person perception, TPP), a konsekwencje tej percepcji, takie jak wezwania do cenzury, nazwać można efektem trzeciej osoby (third-person effect, TPE).

Jak przebiegało badanie?

Pierwsze z badań przeprowadzonych przez Landrum i Olshansky’ego miało charakter eksploracyjny, a jego celem było zbadanie związku między indywidualnymi cechami jednostki, a jej oczekiwaniami co do tego, jak przekonujące dla innych ludzi będą wydawać się filmy na portalu YouTube argumentujące płaskość Ziemi. Uczestnicy byli losowo przypisywani do jednego z czterech warunków, a następnie ich zadaniem było obejrzenie materiału wyjaśniającego teorię o płaskiej Ziemi. W zależności od grupy argument mógł opierać się na zmysłach, religii, nauce (?) lub spiskach. Następnie, badani odpowiadali zarówno na pytania demograficzne, jak i te dotyczące czy film był przekonywający oraz tego, jaki potencjalny wpływ może mieć on na uczestnika eksperymentu i na innych. 

Warto zaznaczyć, że Ci “inni” nie byli całkowicie anonimowi. Zostali oni opisani w kategoriach politycznych (Republikanie, Demokraci, niezależni), religijnych, demograficznych (mieszkańcy wsi lub miast) i edukacyjnych (poziom wykształcenia).

Co się okazało?

Pierwszy wniosek jaki można było wyciągnąć z analizy wyników pośrednio potwierdzał złudzenie ponadprzeciętności. Uczestnicy badania twierdzili, że (prawie) każda zbiorowość “innych”, niezależnie od jej charakterystyki byłaby bardziej podatna na pseudonaukową manipulację niż oni sami. Wyjątek stanowiła tutaj jedynie grupa tożsamościowa osób, które ukończyły studia – Ci uznani byli za mniej skorych do wiary w teorię o płaskiej Ziemi.

Co więcej! Okazało się, że cechy uczestników badania “przewidywały” ich TPP dla różnych grup tożsamościowych. Szczególną rolę odegrała w tym wypadku przynależność polityczna – na przykład Republikanie zakładali mniejsze różnice między sobą a innymi Republikanami, mieszkańcami wsi czy osobami religijnymi niż przewidywali to Demokraci. Z kolei, osoby niezależne oczekiwały większych różnic zarówno między sobą a Demokratami, jak i między sobą a Republikanami. Największe “uprzedzenia” były wyrażane przez osoby o niskim poziomie religijności. Można więc zauważyć, że dostrzeganie pewnych (nawet iluzorycznych) podobieństw między ja a innymi zmniejsza różnicę w ocenie przypuszczalnej podatności na przekazy medialne, a co z tym idzie zmniejsza TPP (por. social distance).

Według uczestników najbardziej otwarci na argumenty o płaskiej Ziemi byli bibliści (biblical literalists; co wydaje się dość logiczne, biorąc pod uwagę ich chęć do interpretowania Biblii w sposób dosłowny). Badani spodziewali się również, że grupami bardziej podatnymi na manipulację będą Republikanie, osoby bez studiów i mieszkańcy wsi. Czy więc, takie przewidywane różnice w odbiorze argumentów płaskoziemców przez siebie i innych zachęcają ludzi do popierania cenzury filmów o tej tematyce na serwisie Youtube (by niejako “uchronić innych”)? By to sprawdzić, Landrum i Olshansky wykonali kolejne dwa badania.

Na wstępie warto jednak od razu zaznaczyć, że kolejne badania potwierdziły wcześniej wyciągnięte wnioski – o istnieniu zjawiska percepcji trzeciej osoby i jego najsilniejszych predyktorach (jakimi okazała się przynależność polityczna, religijność i ogólny dystans społeczny). Czy jednak można mówić, że stopień TPP pozwala przewidzieć poparcie dla cenzurowania YouTube? Tutaj wyniki okazują się niejednoznaczne.