Kłamstwa i uprzedzenia w obliczu pandemii

Jeśli zadam ci pytanie “czy jesteś kłamcą?”, najprawdopodobniej odpowiesz “nie”. W ten sposób podtrzymujesz pozytywny obraz samego siebie i jednocześnie ulegasz wpływowi uprzedzeń poznawczych oraz porównawczych.

Istnieją dwa główne mechanizmy odpowiedzialne za kłamstwa, które sobie wmawiamy. Pierwszym z nich jest optimism bias (określany również jako nierealistyczny optymizm), a drugim efekt better-than-average (znany również jako tendencja do wyższości). Pierwszy z nich opisuje tendencję do przeceniania prawdopodobieństwa wystąpienia pozytywnych zdarzeń w przyszłości, podczas gdy drugi odnosi się do tendencji do postrzegania własnych umiejętności jako lepszych niż umiejętności ‘przeciętnej’ osoby. Statystycznie rzecz biorąc, w rozkładzie populacji niektóre osoby powinny uważać się za lepsze, inne za gorsze, a jeszcze inne za równe przeciętnej osobie. Jednak, jak wykazano w klasycznym badaniu dotyczącym efektu better-than-average (Alicke i in., 1995), uprzedzenia poznawcze są sprzeczne z prawami matematycznymi. Ponad 50% uczestników badania oceniło siebie jako lepszych od przeciętnego studenta swojej płci w zakresie 20 pozytywnych i 20 negatywnych cech charakteru – wniosek, który wskazuje na nielogiczną naturę naszych poznawczych przekłamań.

Jak już ustaliliśmy, mamy tendencję do irracjonalnego i nierównego przypisywania sobie prawdopodobieństwa zdarzeń, ale robimy to nie bez powodu. Wykazano, że pozytywne zniekształcenia pamięci, zjawisko nazwane przez Greenwalda totalitarnym ego, są funkcjonalne – korelują pozytywnie z poprawą zadowolenia z życia. Seligman wykazał również, w jaki sposób przy braku pozytywnych iluzji dotyczących przyszłości pojawiały się objawy poważnych zaburzeń depresyjnych. Ustalenia te wskazują na ochronną rolę zniekształceń poznawczych zapobiegających wystąpieniu poważniejszych zaburzeń psychicznych.

Związek między uprzedzeniami poznawczymi a COVID-19

Powstaje zatem pytanie, czy zapobiegawcza funkcja uprzedzeń poznawczych przejawiających się podczas ‘typowych’ wydarzeń życiowych utrzymuje się w czasie pandemii COVID-19? Czy ludzie będą uważali się za uprzywilejowanych i optymistycznych, wierząc, że ich prawdopodobieństwo zarażenia się śmiertelnym wirusem jest mniejsze u nich niż u innych osób?

Aby odpowiedzieć na powyższe pytanie, przeprowadzono badanie (Kulesza, Doliński, Muniak, Grzyb i Rizulla, 2022) na 600 uczestnikach z Polski, Iranu i Kazachstanu w październiku 2021 r. okresie, w którym szczepionki COVID-19 były już dostępne. Za pomocą panelu internetowego uczestnikom zadano szereg pytań dotyczących prawdopodobieństwa zarażenia się wirusem w odniesieniu do przeciętnego uczestnika panelu, przeciętnego zaszczepionego uczestnika panelu i przeciętnego niezaszczepionego uczestnika panelu. Naukowcy odkryli, że respondenci, którzy zostali zaszczepieni, uważali, że ich prawdopodobieństwo zarażenia się COVID-19 jest mniejsze niż w przypadku przeciętnego zaszczepionego i niezaszczepionego uczestnika. Pod wpływem uprzedzeń poznawczych niezaszczepieni uczestnicy nie tylko wierzyli, że ich prawdopodobieństwo zachorowania jest mniejsze niż w przypadku przeciętnego uczestnika panelu, ale także wierzyli, że ich prawdopodobieństwo zarażenia się COVID-19 jest mniejsze niż w przypadku niezaszczepionego uczestnika panelu. Co więcej, niezaszczepieni uczestnicy wyrazili również optymistyczne przekonanie, że są narażeni na takie samo ryzyko zarażenia się chorobą, jak przeciętny zaszczepiony uczestnik panelu, ale co najważniejsze, przyznali, że uczestnik, który został zaszczepiony, ma mniejsze prawdopodobieństwo zarażenia się COVID-19 niż ten, który nie został zaszczepiony. Wyniki sugerują, że osoby niezaszczepione rozumieją znaczenie szczepień, ale, co najważniejsze, nie w odniesieniu do nich samych. Tę niespójność można wyjaśnić, wykorzystując argument Weinsteina o fałszywej iluzji kontroli.

Niezaszczepieni uczestnicy wykazywali subiektywną iluzję kontroli nad własnymi działaniami podczas pandemii, co w konsekwencji pozwoliło im zminimalizować postrzegane ryzyko zarażenia się wirusem. Iluzja kontroli okazywana przez niezaszczepionych uczestników była również pod znacznym wpływem pojęcia względności, co wyraźnie widać w innym badaniu (Kulesza i in., 2022), w którym studenci zostali poproszeni o wskazanie stopnia, w jakim stosują się do zaleceń COVID-19 w porównaniu z przeciętnym mieszkańcem ich kraju. Naukowcy odkryli, że uczestnicy postrzegali siebie jako tych, którzy zachowują się najbardziej odpowiednio, w przeciwieństwie do przeciętnego Polaka, którego postrzegali jako najmniej przestrzegającego zaleceń dotyczących bezpieczeństwa. Oczekiwania, jakie osoby niezaszczepione miały wobec członków społeczeństwa, zależały od tego, czy wspierały swój własny, prywatny optymizm. Przeszacowując ryzyko zarażenia się COVID-19 przez przeciętnego Polaka, uczestnicy byli w stanie jednocześnie niedoszacować własne ryzyko, zwiększając w ten sposób postrzeganie własnego bezpieczeństwa i wierząc we własną ‘odporność’ na wirusa.

Co z tego wynika?

Omówione powyżej badania pokazują, że w czasach powszechnych zagrożeń zapobiegawcza rola uprzedzeń poznawczych może ulec odwróceniu. Podczas pandemii COVID-19, przejawiając optimism bias i efekt better-than-average, jednostki były w stanie zmniejszyć postrzegane ryzyko zarażenia się wirusem w stosunku do ‘przeciętnej’ osoby, napędzając w ten sposób ruch antyszczepionkowy i zwiększając rzeczywiste zagrożenie stwarzane przez pandemię. Nadmierny optymizm oraz pewność siebie zniechęcają do podejmowania wystarczających środków w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa. W związku z tym wiedza na temat uprzedzeń porównawczych niesie ze sobą znaczące implikacje dla praktyków zajmujących się globalnym zdrowiem (Kulesza i Dolinski, 2022). Ponieważ uprzedzenia poznawcze działają zasadniczo w oparciu o porównania dokonywane z grupą, w czasach pandemii kampanie medialne powinny mieć na celu budowanie narracji przedstawiających aktywne zaangażowanie grupy społecznej w przestrzeganie zaleceń zdrowotnych. Tylko poprzez zdjęcie różowych okularów i zrozumienie, że nie jesteśmy wyjątkowi, możemy mieć nadzieję na złagodzenie niszczących konsekwencji pandemii w przyszłości.